آزادِ بِلْگُرامی، میرغلام‌علی‌بن نوح حسینی واسطی، متخلص به «آزاد» (116-1200ق/1704-1786م)، شاعر، مورخ و عارف مشهور هند. آزاد در بخش میدانپوره از شهرستان بلگرام زاده شد. او در کتابهایش: مآثرالکلام (ص 161)، سرو آزاد (ص 291، 293) و خزانة عامره (ص 123) زاد روز خود را 25 صفر 1116ق/18 ژوئن 1704م و زادگاه خود را بلگرام گفته و خود را واسطی‌الاصل حسینی‌نسب، از نژاد زیدبن علی‌بن حسین(ع)، حنفی مذهب و چَشتی مشرب شده است.
آزاد در خاندن علم و ادب پرورش یافت و مقدمات علوم را در زادگاه خود نزد میرطفیل محمد بلگرامی، که بعدها به او «استادالمحقّقین» لقب داد، فرا گرفت. لغت و ادب و حدیث و سیرت نبوی را نزد جد مادری خود میرعبدالجلیل بلگرامی و عروض و قوافی و فنون ادبی را نزد دایی خود میرمحمد تحصیل کرد و در 1137ق/1724م به دست میرسیدلطف‌الله بلگرامی به طریقت صوفیان چشتی درآمد. در 1150ق/1737م به قصد حج عازم سفر شد. در مدینه صحاح ستّه را نزد محمد حیات سندهی قرائت کرد و در مکه نزد شیخ‌عبدالوهاب طنطاوی به تحصیل حدیث پرداخت (خزانة عامره، 124؛ مآثرالکلام، 162). آزاد در نیمة اول عمر خود 3 سفر کرد: در 1134ق/1721م همراه میرعظمت‌الله «بیخبر» بلگرامی (د 1142ق/1729م) برای دیدن جد مادری خود میرعبدالجلیل و تحصیل نزد او به شاهجهان‌آباد (دهلی) رفت و پس از 2 سال اقامت در آنجا به بلگرام بازگشت. در 1142ق/1729م برای دیدار دایی خود میرمحمد بلگرامی عازم سیوستان سند شد. میرمحمد او را برای مدت 4 سال به نیابت خود به امر بخشیگری و وقایع‌نگری در آنجا گماشت و خود به بلگرام رفت. سرانجام پس از مراجعت میرمحمّد، در 1147ق/1734م به دهلی و سپس به بلگرام بازشت. وی در اینس فر با حزین لاهیجی (1103-1181ق/1691-1767م) در شهر بهکر و با واله داغستانی (1124-1170ق/1712-1756م) در لاهور دیدار کرد (خزانة عامره، 194، 448). سومین سفر او در ذیقعدة 1150ق/فوریة 1738م به حجاز بود که ذکر آن گذشت. این آخرین سفر او از بلگرام بود، زیرا پس از آن وی دیگر به زادگاه خود بازنگشت.
هنگامی که آزاد عازم سفر حج بود، در مالوه به خدمت نواب آصف‌جاه رسید و یک رباعی در مدح او سرود و از او تقاضای مساعدت کرد. نواب تقاضای او را پذیرفت و هزینۀ سفر او را پرداخت (وی این رباعی را در خزانة عامره، ص 126، نقل کرده است). آزاد پس از این مدیحه هرگز شعری در ستایش شاه یا امیری نسرود (شبلی، 115-116). وی در بازگشت از حجاز، در جمادی‌الثانی 1152ق/اوت 1739م به دکن رفت. در 1158ق/1745م نظام‌الدوله ناصر جنگ، پسر آصف‌جاه، از جانب پدر به صوبه‌داری اورنگ‌آباد منصوب شد و چون مردی ادیب و شاعر بود، آزاد را با خود به آنجا برد. آزاد در اورنگ‌آباد با احترام زندگی کرد و از نزدیکان نظام‌الدوله بود و هنگامی که نظام‌الدوله پس از مرگ پدر فرمانروای دکن شد، آزاد را با خود به حیدرآباد آورد، ولی او با آنکه از مصاحبان بسیار نزدیک نظام‌الدوله بود، هرگز مقامی را در دستگاه او نپذیرفت (مآثرالکلام، 163).
پس از کشته شدن نظام‌الدوله آزاد مدتی در خدمت صمصام‌الدوله شاهنوازخان وزیر حیدرآباد بود، تا آنکه صمصام‌الدوله در 1171ق/1758م کشته شد و خانه‌اش به یغما رفت. در این غارت، دستنویس ناتمام مآثرالکلام، نوشتة صمصام‌الدوله گم شد، ولی آزادب ا کوشش پیگیر اوراق پراکندة آن را پیدا کرد و «خطبه و تمهید» و شرح حال مؤلف و برخی مطالب مهم دیگر را در آن وارد کرد و شرح احوال چند تن از بزرگان و امیران معروف را بر آن افزود و پس از بازسازی و تجدیدنظر، تعداد شرح احوال آن را به 290 رساند (استوری، I(2)/857). چند سال بعد در 1194ق/1780م صمصام‌الملک میرعبدالحی، فرزند صمصام‌الدوله، این کتاب را تکمیل کرد و تعداد شرح احوال را به 730 افزایش داد (همانجا).
آزاد در 1178ق/1764م از حیدرآباد رهسپار اورنگ‌آباد شد و در آنجا انزوا اختیار کرد و تا پایان عمر در همانجا زیست. در 21 ذیقعهدة 1200ق/15 دسامبر 1786م وفات یافت و در زمینی که در گورستان معروف «روضه» (یا «خلدآباد») خریده بود به خاک سپرده شد.
آزاد به زبانهای فارسی، عربی و اردو آثار فراوان به نظم و نثر دارد و به سبب قصایدی که به زبان عربی در ستایش پیامبر اکرم(ص) سروده است او را «حسّان‌الهند» لقب داده‌اند.
وی علاوه بر شعر و ادب، در دیگر دانشها نیز صاحب‌نظر بود و معاصران او غالباً مراتب فضل و کمال او را ستوده‌اند (تتوی، 51-52؛ گوپاموی، 89؛ حاکم لاهوری، 34-35).
ت.و. هیگ در «آثار تاریخی مهم دکن» (ص 58) می‌نویسد: «آوازة دانش این شاعر به حدی است که پدران و مادران، کودکان خود را به مقبرة او می‌برند حبّة قندی یا لبهای خود از روی سنگ مزار او ذوق علم بیابند و توانایی و استعداد تحصیل ان را حاصل کنند».
غزلیات آزاد بیشتر به شیوة معروف به سبک هندی است و مضامین عاشقانه دارد و گاهی تشبیهات و استعارات لطیف در آن دیده می‌شود. او در «تاریخ‌گویی» نیز دارای قدرت و مهارت خاص است (تئوری، 52-56).
آثار: آنچه از آزاد در دست است بدن شرح است:
الف ـ به فارسی: 1. سندالسعادات فی حسن خاتمه‌السادات، کتابی است در تجلیل از سادات و بیان حسن عاقبت آنان که در 1282ق/1865م در بمبئی به چاپ رسیده است؛ 2. غزلان‌الهند، ترجمة دو فصل سوم و چهارم سبحه‌المرجان خود اوست دربارة استعاره و مجاز، و حالات عشق و صفات معشوق، که به خواهش دوستانش عبدالقادر «مهربان» اورنگ‌آبادی و لچهمی نراین «شفیق» اورنگ‌آبادی در 1178ق/1765م به فارسی نگاشته است؛ 3. شجرة طیّبه، در شرح احوال مشایخ بلگرام؛ 4. روضه‌الاولیاء، در شرح احوال 10 تن از مشایخی که در «روضه» (یا خالدآباد) به خاک سپرده شده‌اند. دهمین شرح حال دربارة خود اوست. آزاد این کتاب را در 1161ق/1748م نوشته است. این کتاب در 1310ق/1892م در اورنگ‌آباد به چاپ رسیده است؛ 5. مآثرالکرام، یا تاریخ بلگرام، در 2 بخش است؛ بخش اول در احوال 80 تن از «فقرا» یی که به نوعی با بلگرام ارتباط داشته‌اند، بخش دوم در احوال 70 تن از فضلای مربوط به بلگرام، آزاد شرح احوال خود را نیز در هر 2 بخش آورده است. این کتاب در 116ق/1753م نوشته شده و در 1328ق/1910م در حیدرآباد به چاپ رسیده است؛ 6. سرو آزاد، یا دفتر دوم مآثرالکرام. گرچه آزاد این کتاب را به عنوان جلد دوم مآثرالکرام نوشته است، لیکن در حقیقت این کتاب مستقلی است در ذکر احوال شاعرانی که بعد از 1000ق/1592م در هند می‌زیسته‌اند. این کتاب در 2 بخش است: بخش اول دربارة 143 تن شاعر پارس‌گوی، بخش دوم در احوال 8 تن از شاعران هندی زبان (هندی بهاشا). در این کتاب نیز آزاد شرح احوال خود را در شمار شاعران پارسی‌گوی آورده است. این کتاب در 1166ق/1753م نوشته شده و در 1331ق/1913م در لاهور به چاپ رسیده است؛ 7. ید بیضا، تذکرة احوال 532 تن از شاعران متقدم و متأخر زبان پارسی است که آزاد آن را در 1145ق/1733م در سیوستان تدوین کرد و سپس در 1148ق/1736م در الله‌آباد و بار سوم پس از بازگشت از حجاز در آن تجدیدنظر کرد و مطالبی تازه بر آن افزود. در بعضی از نسخه‌های این کتاب عنوان دیگر صبح خندان بدان داده شده است؛ 8. خزانة عامره، تذکرة دیگری است دربارة 135 تن از شاعران متقدم و متأخر که شرح احوال آصف‌جاه و پسرانش و چند تن از امرای آن‌زمان را نیز شامل است. علاوه بر اینها دربارة قوم مراتهه و احمدشاه درّانی نیز مطالبی در آن آمده است. این کتاب در 1176ق/1763م تألیف شده و در 1288ق/1871م و 1317ق/1900م در کانپور به چاپ رسیده است (دربارة بخشهایی از این کتاب که به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر است، نکـ استوری، I(2)/865).
آثار منظوم آزاد به زبان فارسی از این قرار است: 9. دیوان اشعار، شامل غزلیات، چند رباعی و قطعه؛ 10. مثنوی در جواب مثنوی میرعبدالجلیل بلگرامی؛ 11. مثنوی سراپای معشوق؛ 12. دلگشانامه، منظومه‌ای است دربارة مختار و خونخواهی حسین‌بن‌علی(ع) که در 1131ق/1719م سروده شده است (ریو II/719). در صحّت انتساب این منظومه به آزاد تردید شده است؛
ب ـ به عربی: 13. ضوءالدراری فی شرح صحیح‌البخاری، شرح صحیح بخاری است تا آخر کتاب‌الزکاه؛ 14. سبحه‌المرجان فی آثار هندوستان، در 1177ق/1763م تألیف شده و شامل 4 فصل است. فصل اول آن را که در باب اشاراتی است که در قرآن و احادیث به هندوستان شده است، در 1163ق/1750م به نام شمامه‌العنبر فی ماورد فی‌الهند من سیدالبشر نوشته بوده و نسخه‌هایی از آن به صورت کتابی مستقل در کتابخانه‌ها موجود است (استوری، I(2)/589). فصل دوم آن دربارة علمای هند است و ظاهراً این نیز بخشی است از کتابی مستقل که قبلاً به نام تسلیه‌الفؤاد نوشته بوده است. فصل سوم در محسنات کلام و صنایع بدیعی است. فصل چهارم در موضوعات مربوط به حالات عشق و صفات معشوق است. فصل آخر این کتاب را نویسنده خود به نام غزلان هند به فارسی ترجمه کرده است. سبحه‌المرجان در 1303ق/1886م در بمبئی به چاپ رسیده است؛ 15. دیوان اشعار، شامل 3000 بیت است که در 1300ق/1883م در حیدرآباد به چاپ رسیده است؛ 16. السّبعه‌السیّاره، 7. دیوان شعر است که در 1179ق/1766م شروع شده و در 1194ق/1780م پایان یافته است. گزیده‌هایی از اشعار این مجموعه به نام مختار دیوان آزاد در 1328ق/1910م در لکهنو به چاپ رسیده است.
در کتابخانة دانشگاه علیگره نیز 2 مجموعه به نامهای دیوان تاسع و دیوان عاشر به نام ازاد موجود است؛ 17. مظهرالبرکات، منظومه‌ای است عرفانی در 7 دفتر که در سالهای آخر عمر آزاد، بعد از سالهای 1194، 1195ق/1780، 1781م سروده شده است؛ 18. شفاء‌الغلیل فی اصلاح کلام ابی‌الطیب‌المبتنی؛ 19. کشکول، نسخه‌ای از آن به خط آزاد در کتابخانة آصفیه حیدرآباد موجود است. (برای مشخصات نسخه‌شناسی آثار فارسی و عربی آزاد، نکـ استوری، I(2) 859-866).
آثار آزاد از زمان حیات او مورد توجه دانشمندان و ادیبان هند بوده و کسانی چون غلامحسین صدیقی بلگرامی در شرایف عثمانی، و محمدصدیق سخنور عثمانی بلگرامی در تحقیق السّداد فی مزلات الآزاد (استوری، I(2) 863) و شبلی نعمانی در مقاله‌ای به عنوان «مولوی غلام‌علی آزاد بلگرامی» در جلد دوم ندوه، شمـ 2، آوریل 1905، به انتقاد از آثار او پرداخته و به برخی از اشتباهات او اشاره کرده‌اند.

مآخذ: آزاد بلگرامی، میرغلام‌علی، خزانة عامره، کانپور، 1871م؛ همو، ماثرالکرام، حیدرآباد دکن، 1910م؛ همو، سرو آزاد (دفتر دوم مآثرالکرام)، لاهور 1913م؛ آقابزرگ، الذریعه، 8/255، 12/127؛ تتوی، میرعلیشیر قانع، مقالات‌الشعراء، به کوشش حسام‌الدین راشدی، کراچی، 1957م؛ حاکم لاهوری، عبدالحکیم، تذکرة مردم دیده، لاهور، 1339ق/1921م؛ شبلی نعمانی، «مولوی غلام‌علی آزاد بلگرامی»، مقالات شبلی، حصة اول (تاریخی)، ج 5، معارف اعظمگره، 1375ق/1955م؛ گوپاموی، محمد قدرت‌الله، تذکرة نتایج‌الافکار، بمبئی، 1336ق/1918؛ نیز:

Haig, T. W., Historical Landmarks of the Daccan, Allāhābād, 1907; Rieu, Ch., Catalague of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1881; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.
رضا رضازادة لنگرودی